Professor dr. Wil Roebroeks is de enige deskundige Oude Steentijd van ons land met deze hoge titel. Hij is werkzaam op de universiteit van Leiden. Hij ontving in 2007 de Spinozaprijs voor archeologie. Een deel van het jurierapport staat te lezen onder zijn geschilderde portret hiernaast. Het is zoals het hoort; niets dan lof. Dat is heel mooi natuurlijk en de APAN feliciteert hem dan ook bij deze, maar verdient hij ook niets anders dan lof? Er valt wel wat op het jurierapport af te dingen. Bijvoorbeeld over zijn manier van onderzoek van de laatse bij de wetenschap bekende Neandertal-vindplaats van ons land; Eemster. En daarnaast is er nog zijn afwijzing van door Nederlanders ontdekte Homo erectus-artefacten van 800.000 oud van het eiland Flores, waardoor de 'hobbit' een Australische ontdekking kon worden
Zijn controversiële bewering dat Europa niet ouder kon zijn dan 500.000 jaar, is allang door oudere vondsten ingehaald, o.a door de 700.000 jaar oude vondsten van Pakefield in Engeland en de nog veel oudere vondsten in Spanje. De heersende opvattingen hadden gelijk gekregen, dat moest hij ook toegeven. Daarom de blik maar eens gericht een andere kant op, op het onderzoek van de Engelsman Robin Dennel, die immers al lange tijd met iets veel groters bezig is maar daarvoor geen voet aan de grond kan krijgen. Hij heeft leuke ideeën over de wieg van de mensheid. Hij situeert die in Pakistan.
Leiden trok de portemonnee en Roebroeks verdrong, zo lijkt het, meteen Dennell van het stuur. Helaas liggen er in de laadbak nog steeds alleen maar een paar los gevonden artefacten, die op 2 miljoen jaar oud gedateerd worden, zonder een spoor naar een goede in situ, laat staan naar botfragmenten van de makers. Dennell trekt hier al decennia lang mee langs instituten en lezingszalen. Hij vind weinig gehoor. Maar Roebroeks heeft het geluid uit zijn hoek wel versterkt. Of ze gezamenlijk ooit de maker van de artefacten zullen traceren en zullen opgraven en zo de wereld versteld zullen doen staan valt te betwijfelen. In de afgelopen 30 jaar lukte dat Dennell in ieder geval niet. De reputatie, maar meer nog de geldbuidel die de winnaar van de Spinozaprijs meebrengt, geeft Dennell ongetwijfeld (?) hoop op resultaat. Roebroeks binnenkort op weg naar Pakistan, op naar de vondst van de eeuw en eeuwige roem? (Schilderij: olieverf op paneel Klaas Geertsma).
Wil Roebroeks is nationaal en internationaal de meest prominente Nederlandse archeoloog. Hij is een zeer onafhankelijk en onorthodox onderzoeker. Onlangs trok hij bijvoorbeeld wereldwijde aandacht met een publicatie in Nature, samen met Robin Dennell van de Universiteit van Sheffield, over de wieg van de mensheid. Volgens de heersende opvatting verspreidden vroege mensachtigen (Homo erectus) zich vanaf ongeveer twee miljoen jaar geleden vanuit Afrika naar Azië. Roebroeks en Dennell toonden aan dat deze hypothese aan revisie toe is: er was veel meer tweerichtingsverkeer tussen beide continenten, en het is zelfs niet uitgesloten dat Homo erectus in Azië ontstaan is, en van daaruit Afrika koloniseerde.
Deze controversiële publicatie is illustratief voor Roebroeks werkwijze. Hij denkt op een originele manier na over de analyse en integratie van bewijsmateriaal van uiteenlopende herkomst. Hij laat zich bij zijn analyses leiden door zijn eigen interpretaties en waarnemingen, en niet door heersende opvattingen. In zijn werkwijze staat een kritische analyse van het bronnenmateriaal steeds centraal.
Roebroeks is een innovatief, origineel archeoloog, die het debat in zijn vakgebied niet schuwt. Zo nam hij eerder omstreden stellingen in over de migraties van mensen in de Oude Steentijd (de periode tot ongeveer tienduizend jaar geleden), over de eerste kolonisatie van Europa, en over het gedrag van Neanderthalers die volgens hem veel intelligenter waren dan vaak wordt aangenomen. Op dit moment onderzoekt hij de communicatie en cognitie van Neanderthalers in een NWO-project.
Ondanks zijn voorliefde voor wetenschappelijke debatten, is Roebroeks een teamspeler. Hij weet mensen van alle leeftijden en met verschillende achtergronden samen te brengen in onderzoek en gezamenlijke publicaties. Door deze eigenschappen trekt hij als een magneet jong talent aan. De Spinozacommissie hoopt dat Roebroeks met zijn Spinozapremie niet alleen controversiële ontdekkingen zal doen, maar daarmee ook nieuwe wetenschappelijke talenten zal enthousiasmeren voor zijn vakgebied.